fbpx

Η θαλάσσια ρύπανση είναι μια από τις βασικότερες απειλές για τους θαλάσσιους οργανισμούς. 

Στη Μεσόγειο ζουν κατά μέσο όρο 450 εκατ. άνθρωποι, ενώ υπολογίζεται ότι μέχρι το 2025 ο αριθμός αυτός θα έχει φτάσει τα 520 εκατ., εκ των οποίων τα 150 θα είναι συγκεντρωμένα σε παράκτιες περιοχές ή κοντά σε αυτές. Επιπλέον, η Μεσόγειος είναι ένας δημοφιλής τουριστικός προορισμός, που κάθε χρόνο προσελκύει περίπου 200 εκατ. επισκέπτες. Ωστόσο, εκτός από αυτή τη μαζική εισροή επισκεπτών, η Μεσόγειος και οι ακτές της φιλοξενούν και μοναδικά οικοσυστήματα φυτών και ζώων, με τη ρύπανση να αποτελεί μία από τις μεγαλύτερες απειλές.

Η Μεσόγειος είναι σύμφωνα με έρευνες, μια από τις πιο ρυπασμένες θάλασσες στην Ευρώπη1Senet, S., 2019, Mediterranean is Europe’s most waste-polluted sea study says. Χιλιάδες τόνοι απορριμμάτων καταλήγουν κάθε χρόνο στη θάλασσα της Μεσογείου, τραυματίζοντας ή ακόμα και θανατώνοντας εμβληματικά θαλάσσια είδη, κάποια εκ των οποίων είναι προστατευόμενα και απειλούμενα, όπως θαλάσσιες χελώνες, κητώδη κ.ά., ενώ παράλληλα υποβαθμίζουν σημαντικά τα θαλάσσια και παράκτια οικοσυστήματα.

>260 διαφορετικά θαλάσσια είδη καταπίνουν υπολείμματα πλαστικού, πετονιάς, καουτσούκ, αλουμινόχαρτου2
Το πρόβλημα αυτό επηρεάζει ιδιαίτερα τα ψάρια, τα κητώδη και τις θαλάσσιες χελώνες, στο πεπτικό σύστημα των οποίων βρίσκονται συχνά μάκρο και μικροαπορρίμματα.

Η Ευρωπαϊκή Οδηγία Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική2https://ec.europa.eu/, Our Oceans, Seas and Coasts κατατάσσει τα απορρίμματα μεταξύ των βασικών πιέσεων που υφίστανται τα θαλάσσια οικοσυστήματα και οι οποίες θα πρέπει να περιοριστούν, προκειμένου να επιτευχθεί η Καλή Περιβαλλοντική Κατάσταση των Οικοσυστημάτων (Δείκτης 10)3https://ec.europa.eu/, Our Oceans, Seas and Coasts, Descriptor 10: Marine Litter. Η Καλή Περιβαλλοντική Κατάσταση αναφέρεται σε «οικολογικά ποικίλους και δυναμικούς ωκεανούς και θάλασσες που είναι καθαρές, υγιείς και παραγωγικές. Στόχος είναι να διασφαλιστεί η διαφύλαξη του θαλάσσιου περιβάλλοντος για τις σημερινές και τις μελλοντικές γενιές».

Επίσης η Σύμβαση της Βαρκελώνης για την Προστασία της Μεσογείου Θάλασσας από τη Ρύπανση, που έχει υπογραφεί από 22 Μεσογειακές χώρες, περιλαμβάνει μεταξύ των κύριων στόχων της «την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και των παράκτιων περιοχών, μέσω δράσεων, με στόχο την πρόληψη και μείωση της ρύπανσης και όσο είναι δυνατό, την εξάλειψη της, είτε αυτό οφείλεται σε δραστηριότητες στην ξηρά ή στη θάλασσα, καθώς και τη διαφύλαξη της βιοποικιλότητας»4Our Oceans, Seas and Coasts, The Barcelona Convention.

Μια από τις κυριότερες αιτίες ρύπανσης είναι τα ανεπαρκώς επεξεργασμένα αστικά λύματα, τα οποία μέσα από αγωγούς μεταφοράς αποβλήτων, ρεμάτων, ποταμών και άλλων διόδων καταλήγουν στη θάλασσα.

Επιπρόσθετα η Μεσόγειος θάλασσα αποτελεί κόμβο διεθνών θαλάσσιων μεταφορών, συγκεντρώνοντας το 20% του παγκόσμιου θαλάσσιου εμπορίου και το 10% των φορτηγών πλοίων για τη μεταφορά εμπορευμάτων. Έτσι, ο κίνδυνος ατυχήματος, αλλά και οι συνήθεις απορρίψεις αποβλήτων από τα πλοία, αποτελούν μόνιμους επιβαρυντικούς παράγοντες. 

Παρόλα αυτά, ενθαρρυντικό είναι το γεγονός ότι το πρόβλημα της θαλάσσιας ρύπανσης βρίσκεται τα τελευταία χρόνια στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου και συγκεντρώνει το ενδιαφέρον ερευνητών, θεσμικών παραγόντων, μη κυβερνητικών οργανώσεων (Μ.Κ.Ο) και κυρίως των πολιτών. Υπερεθνικά όργανα όπως η Ε.Ε και τα Ηνωμένα Έθνη έχουν σκύψει πάνω στο τεράστιο αυτό πρόβλημα. 

Θαλάσσια Απορρίμματα: Ορισμός

Σύμφωνα με το Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών (UNEP), «Ως θαλάσσια απορρίμματα χαρακτηρίζουμε οποιαδήποτε κατασκευασμένα ή επεξεργασμένα στερεά υλικά που έχουν απορριφθεί, αποτεθεί ή εγκαταλειφθεί στο θαλάσσιο και το παράκτιο περιβάλλον. Τα θαλάσσια απορρίμματα αποτελούνται από αντικείμενα, που έχουν παρασκευαστεί ή χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο και έχουν εγκαταλειφθεί εκ προθέσεως στη θάλασσα, σε ποταμούς ή σε παραλίες· που έχουν μεταφερθεί έμμεσα στη θάλασσα μέσω ποταμών, αποχετευτικών δικτύων, όμβριων υδάτων ή ανέμων· που έχουν ατυχώς χαθεί, συμπεριλαμβανομένων αυτών που έχουν χαθεί στη θάλασσα επί κακών καιρικών συνθηκών (αλιευτικά εργαλεία, εμπόρευμα)· ή που έχουν αφεθεί εκ προθέσεως από ανθρώπους σε παραλίες και ακτές»5UNEP, 2009. Marine Litter: A Global Challenge. Nairobi: UNEP. 232 pp.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διεύρυνε τον παραπάνω ορισμό, προσθέτοντας στην κατηγορία των θαλάσσιων απορριμμάτων και τα «ημι-στερεά υπολείμματα, λ.χ., από ορυκτά και φυτικά έλαια, παραφίνες και χημικά, τα οποία ενίοτε μολύνουν τη θάλασσα και τις ακτές»6https://ec.europa.eu/, MSFD Task Group 10 report.

Παγκόσμιες Επιπτώσεις

Τα θαλάσσια απορρίμματα είναι ένα παγκόσμιο ζήτημα με τεράστιες περιβαλλοντικές και οικονομικές επιπτώσεις και αποτελούν σημαντική απειλή για την ανθρώπινη υγεία και την αισθητική. Ακόμη και σήμερα, απορρίμματα και κάθε μορφής σκουπίδια απορρίπτονται σε θάλασσες και ωκεανούς, γεγονός το οποίο αποτελεί μια ανέξοδη μέθοδο διάθεσής τους. Αποτσίγαρα, πλαστικά και άλλα είδη απορριμμάτων μπορεί κανείς να συναντήσει ακόμη και στις πιο απομακρυσμένες γωνιές του πλανήτη, χιλιάδες χιλιόμετρα μακριά από κατοικημένες περιοχές. Υπολογίζεται ότι το 80% του συνόλου των θαλάσσιων απορριμμάτων προέρχεται από χερσαίες πηγές, ενώ το 20% είναι αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας στη θάλασσα7https://ec.europa.eu/, Our Oceans, Seas and Coasts, Descriptor 10 Marine Litter.

Το πολύπλοκο ζήτημα των θαλάσσιων απορριμμάτων έχει τις ρίζες του στην αναποτελεσματική διαχείριση των στερεών αποβλήτων, στην έλλειψη των κατάλληλων υποδομών, στην αποτυχία υιοθέτησης μιας αποτελεσματικής νομοθεσίας και μηχανισμών ελέγχου και στην έλλειψη οικονομικών πόρων. Σε ατομικό επίπεδο, αξίζει να υπογραμμιστεί η περιορισμένη γνώση και κατανόηση των συνεπειών των πράξεων και καθημερινών συνηθειών μας απέναντι στο ζήτημα αυτό.

Απειλή για τα Θαλάσσια Είδη

Κάθε χρόνο, χελώνες, πουλιά και άλλα θαλάσσια ζώα τραυματίζονται και μπορεί ακόμα και να πεθάνουν, από την κατάποση θαλάσσιων απορριμμάτων και ιδιαίτερα πλαστικών, εξαιτίας της μορφής, του μεγέθους τους και της οσμής τους. Συγκεκριμένα, οι θαλάσσιες χελώνες μπερδεύουν τις πλαστικές σακούλες που καταλήγουν στη θάλασσα με την αγαπημένη τους λιχουδιά: τις τσούχτρες. Μια πρόσφατη έρευνα των Pfaller et al (2020), απέδειξε ότι τα πλαστικά απορρίμματα αποκτούν στη θάλασσα την οσμή τροφής, καθώς φύκια και άλλοι μικροοργανισμοί προσκολλώνται πάνω τους, προσδίδοντάς τους οσμές ίδιες με αυτές της τροφής των θαλάσσιων χελωνών8Pfaller J.B., Goforth K.M., Gil M.A., Savoca M.S. & Lohmann K.J. (2020), Odors from marine plastic debris elicit foraging behaviour in sea turtles, Current Biology 30(5). Αυτές οι μυρωδιές παραπλανούν τις θαλάσσιες χελώνες, οι οποίες τρώνε τα πλαστικά, καθώς τα θεωρούν πηγή τροφής. 

Η κατάποση πλαστικών μπορεί να οδηγήσει τις θαλάσσιες χελώνες σε πνιγμό, να φράξει τον πεπτικό τους σωλήνα ή να  δημιουργήσει το ψευδές αίσθημα του κορεσμού, ενώ στην πραγματικότητα μπορεί να πεθαίνουν από ασιτία! Επιπλέον, επειδή τα πλαστικά συγκρατούν φυσαλίδες αέρα, δημιουργούν άνωση στη χελώνα που τα τρώει και την εμποδίζουν να βουτήξει για να βρει τροφή.

Χελώνες και Θαλάσσια Απορρίμματα

Τα θαλάσσια απορρίμματα, συμπεριλαμβανομένων των αλιευτικών εργαλείων που έχουν εγκαταλειφθεί ή χαθεί στη θάλασσα (δίχτυα-φαντάσματα), μπορούν να προκαλέσουν τραυματισμούς ή/και παγίδευση πολλών θαλάσσιων ζώων. Το βάρος των εργαλείων αυτών εμποδίζει τις κινήσεις των ζώων και δεν τους επιτρέπει να κολυμπούν γρήγορα, καθιστώντας τα πιο ευάλωτα στους θηρευτές τους. Στις παραλίες ωοτοκίας, τα απορρίμματα μπορούν να γίνουν παγίδες θανάτου για τα νεογέννητα χελωνάκια. Τα σκουπίδια εμποδίζουν τα μικροσκοπικά χελωνάκια στην προσπάθειά τους να φτάσουν γρήγορα στη θάλασσα, με αποτέλεσμα να γίνονται εύκολη λεία για τους φυσικούς θηρευτές τους (π.χ. θαλασσοπούλια, καβούρια κ.λπ.). Τέλος αν κάποιο χελωνάκι παγιδευτεί στην παραλία και δεν καταφέρει να φτάσει στη θάλασσα, υπάρχει ο κίνδυνος να αφυδατωθεί από τη ζέστη του ήλιου.

Μικροπλαστικά

Λόγω της ηλιακής ακτινοβολίας, του ανέμου και του κυματισμού, το πλαστικό διασπάται σε μικρότερα κομμάτια. Κομμάτια των οποίων το μέγεθος είναι μικρότερο από 5mm είναι γνωστά  ως μικροπλαστικά. Σε πολλά οικοσυστήματα ανά τον κόσμο τα μικροπλαστικά βρίσκονται σε μεγαλύτερη αφθονία από οποιοδήποτε άλλο τεχνητό υλικό, ενώ μπορούν, εκτός από το νερό, να εισέλθουν στην τροφή και τον αέρα. Ένα ακόμη σημαντικό πρόβλημα είναι οι συνθετικές μικροΐνες, που απελευθερώνονται από το πλύσιμο των συνθετικών ρούχων, καθώς και τα μικροσφαιρίδια που περιέχονται στα προϊόντα προσωπικής περιποίησης και τα καλλυντικά (σκραμπ, κρέμες απολέπισης, αφρόλουτρα, οδοντόκρεμες κ.λπ.), που διαφεύγουν από τα φίλτρα των πλυντηρίων και των μονάδων βιολογικού καθαρισμού, αντίστοιχα, και καταλήγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον. 

Τα μικροπλαστικά αυξάνονται σταδιακά σε σημαντικές ποσότητες στο θαλάσσιο περιβάλλον κι εμείς ακόμη έχουμε περιορισμένη γνώση των συνεπειών του φαινομένου. Εξαιτίας του μικρού μεγέθους τους, είναι πολύ πιθανή η κατάποσή τους από ψάρια και άλλα ζώα που βρίσκονται ψηλότερα στο τροφικό πλέγμα. Οι επιπτώσεις που μπορεί να έχει στην ανθρώπινη υγεία η κατανάλωση θαλασσινών και ψαριών χρήζουν περαιτέρω επιστημονικής έρευνας.

Σχετικό Υλικό